دکتـر مـصــدّق - 7

دکتر محمّد مصدّق؛ آسیب شناسی یک شکست


علی میرفطروس
(بخش هفتـم)

* در بررسی علل و عوامل سقوط دولت دکتر مصدّق، بجای تأکید اغراق آمیز بر «توطئهءانگلیس و آمریکا»، باید به ضعف های درونی جبههء ملّی واشتباهات اساسی دکتر مصدّق و خصوصاً به واکنش نهائی مردمی توجّه کرد که خسته و سرخورده و بی تفاوت، سرانجام به صفِ مخالفان مصدّق پیوستند.
* افسانه سازی ها و لاف و گزاف های کرمیت روزولت (فرماندهء عملیّات سیا در تهران) امروزه حتّی برای دوستداران صدیق مصدّق نیز ارزش و اعتباری ندارند!
* با توجّه به اینکه در سال های اخیر، اسناد بسیاری از کودتاهای معروف، منتشر شده اند، چرا سازمان «سیا» تمام پرونده های مربوط به سرنگونی دولت دکتر مصدّق را نابود ساخته است؟

کودتا؟ ضد کودتا ؟ یا خیزش مردمی؟


دکتر متینی در چند صفحه، به وقایع 25 تا 28 مرداد 32 اشاره کرده است. به نظر من، کمبود اساسی کتاب وی، در همین بخش چهره می نماید: با توجه به این رویداد بسیار مهم و حتّی سرنوشت ساز، شایسته بود که دکتر متینی درنگ و تحقیق بیشتری دراین باره می نمود. لازم بود که مؤلف محترم، اسناد و مدارک جدید دربارهء «کودتا» را بررسی می کرد و خصوصاً با بررسی گزارش سازمان سیا و اسناد سرّی وزارت امورخارجهء آمریکا (در آرشیو ملّی آمریکا) به ابهامات و افسانه های رایج در این باره، نقطهء پایان می گذاشت.


نيـورک تـايمـز، گزارش "دونالد ويلبــر" مـأمور سازمان سيـا را منتشر کرد.




از این گذشته، چاپ عکس های مختلف از وقایع مهم این دوره (از جمله چاپ عکس های مربوط به ملّی شدن صنعت نفت، فرمان عزل دکتر مصدّق توسط شاه و نخست وزیری سرلشگر زاهدی و یا چاپ عکس های مربوط به روز رفراندوم برای انحلال مجلس شورای ملّی) نیز می توانست به غنای تاریخی کتاب بیفزاید و به رویدادهای گذشته – خصوصاً برای جوانان و دانشجویان - عینیّت بیشتری دهد.

تحلیل های سُنّتی دربارهء 28 مرداد و سقوط دولت دکتر مصدّق، عموماً، با بزرگ نمائی و تأکید اغراق آمیز و افسانه ای دربارهء نقش آمریکا و انگلیس همراه اند و از درک ضعف ها و تضادهای ساختاری جبههء ملّی و اشتباهات اساسی دکتر مصدّق غافل اند، در حالیکه به نظر نگارنده: در بررسی رویداد مهمّی که «آسان ترین و ارزان ترین کودتای جهان» نامیده شده، بجای تأکید اغراق آمیز بر «توطئهء انگلیس و آمریکا»، نخست باید به ضعف های درونی جبههء ملّی و اشتباهات اساسی شخص دکتر مصدّق و خصوصاً باید به واکنش نهائی مردمی توجّه کرد که خسته و سرخورده و ناامید و بی تفاوت، سرانجام، به صف مخالفان مصدّق پیوستند.


سنـد سازمان سيـا:
افزايش فشار بر شاه برای قبول طرح کـودتـا




خوشبختانه در سال های اخیر، محقّقانی مانند مارک گازیوروسکی (Mark Gasiorowski)، مالکولم برن (Malcolm Byrne)، استفن دوریل (Stephen Dorril)، دکتر فخرالدین عظیمی و دیگران به این ضعف ها و اشتباهات و خصوصاً به «نقش کلیدی ایرانیان که به صورتی روزافزون در مقابل دکتر مصدّق صف آرائی کردند» اشاره کرده و نیز مخالفت ها و تردیدهای شاه در دست زدن به کودتا و تأکید وی بر «برکناری مصدّق از طریق مجلس» را یادآور شده اند. (11)
امروزه، اسناد سرّی وزارت امورخارجهء آمریکا (در آرشیو ملّی آمریکا) و نیز انتشار گزارش سرّی سازمان سیا دربارهء چگونگی سرنگونی حکومت دکتر مصدّق، افسانه سازی ها ولاف و گزاف های کرمیت روزولت (فرماندهء اصلی عملیات سیا در ایران) را آشکار ساخته است بطوریکه نوشته های وی در کتاب «ضدکودتا» (Countercoup) - که تظاهرات خودجوش مردم در 28 مرداد را به حساب عوامل خود واریز کرده - حتّی برای دوستداران صدیق دکتر مصدّق نیز ارزش و اعتباری ندارند، آنچنانکه سرهنگ غلامرضا نجاتی – که در شناخت و شناساندن نهضت ملّی دکتر مصدّق، همت فراوان کرده - کتاب روزولت را یک نوشتهء تبلیغاتی به توصیهء گردانندگان سیاست خارجی آمریکا می داند که هدف آن، دفاع از خدمات سازمان «سیا» پس از شکست آمريکا در حمله به کوبا (خليج خوک ها) بوده است. (12)
اردشیر زاهدی نيز که در طول وقایع منجر به 28 مرداد 32 – خود- از بازیگران اصلی بوده، در اين باره می نويسد:
«ریچارد هلمز (R. Helms) که مدت ها ریاست سیا را بر عهده داشت - در مصاحبهء تلویزیونی با B.B.C، اظهار داشت که سیا تصمیم گرفت «پیروزی» خود در ایران را تکذیب نکند زیرا تبلیغات خوبی بود. سیا در 1961 متحمّل ناکامی در عملیّات «خلیج خوک» ها علیه کوبا شده بود و می خواست به نوعی «پیروزی» خود را نشان دهد تا بتواند بودجه اش را - که موجودیتش به آن بستگی داشت - توجیه کند. این سازمان به نقش ناچیزی که در ایران ایفاء کرده بود، برای این مقصود، توسّل جُست. سیا با این اقدام، تاریخ را جعل کرد. افکار عمومی آمریکا را منحرف ساخت و زمینهء دشمنی بین مردم ایران و آمریکا را - که دوستان نزدیک و برای دو نسل، متحّد هم بودند - فراهم آورد ...» (13)


نيـورک تـايمـز، گزارش "دونالد ويلبــر" مـأمور سازمان سيـا را منتشر کرد.





به روایت روزنامه نگار و محقّق انگلیسی در امور سرويس های جاسوسی و اطلاعاتی، استفن دوریل (Stephan Dorril): آیزنهاور پس از مطالعهء گزارش روزولت چنین نوشت: «گزارش او بیشتر به داستان شباهت داشت، تا به یک واقعیت تاریخی!» (14)
گزارش سازمان «سیا» - با نام «تاریخچهء عملیّات سرّی سیا برای سرنگونی مصدّق در 1953» - ابتداء در 80 صفحه در روزنامهء نیویورک تایمز (16 آوریل و 18 ژوئن 2000) منتشر شد (15) و سپس متن کامل آن - در 169 صفحه- انتشار یافت (16) و به عنوان «سند بسیار مهّم»، مورد توجّهء عمموم پژوهشگران قرار گرفت و در ایران نیز بازتاب گسترده یافت (17). نویسندهء گزارش، دونالد ویلبر (Donald Wilber)، یکی از مسئولین اجرائی عملیات سیا در ایران، در این گزارش، روند تهیّهء طرح و تدارک عملیّات برای تضعیف و سرنگونی دولت مصدّق و چگونگی شکست عملیات 25 مرداد، ناامیدی مطلق عوامل سازمان سیا در تهران و تصمیم به توقّف عملیّات را بازگو می کند و علّت اصلی طرح کودتا را نه منافع اقتصادی بلکه «ترس از کمونیسم و سُلطهء حزب توده بر ایران» می داند. ویلبر به تاریخ، زبان و ادبیات فارسی آشنائی کامل داشت و کتاب هائی دربارهء باغ های ایران و آثار و ابنیهء تاریخی ایران تألیف کرده بود.
او در طرح ت. پ. آژاکس، مسئولیّت امور تبلیغاتی را بر عهده داشت.
با توجه به اینکه در سال های اخیر، اسناد بسیاری از کودتاهای معروف (از جمله کودتای گواتمالا، شیلی، اندونزی، آرژانتین و ...) منتشر شده اند و با توجه به اینکه C.I.A تمام پرونده های مربوط به کودتا را نابود ساخته است (18) ارزش و اهمیّت گزارش ویلبر چقدر می تواند باشد؟
چرا سازمان C.I.A اوّلین، مهم ترین و «شاهکار» تجربهء کودتائی خود را نابود کرده است؟ آیا این اسناد و مدارک دارای چنان جعل و لاف و گزافی بوده که می توانست افسانهء «پیروزی C.I.A» را برباد دهد؟ آیا مسئولان سازمان C.I.A با آتش زدن و نابود کردن این اسناد خواسته اند تا هم این پروندهء «پُر از خالی» یا «کوهی که موش زائیده بود» را از نظر جهانیان پنهان کنند؛ و هم – بعنوان فرمانده و برندهء عملیات - در برابر رقیب خود (سازمان اطلاعاتی انگلیس)، سهم بیشتری را طلب نمایند؟
با وجود لحن محتاطانهء ویلبر، گزارش او – به روشنی – شتابزدگی در تنظیم طرحِ ت. پ .آژاکس و عدم پیش بینی های لازم در تدارکات اساسی کودتا را آشکار می سازد:
- اینکه: ویلبر و همکار انگلیسی او، داربی شر (Darbyshire) به مدت 17 روز (از 13 مه 1953 تا 30 مه 1953 = 23 اردیبهشت تا 9 خرداد 1332) بر روی طرح، مطالعه و کار کردند (بخش 2، ص5)
- اینکه سازمان سیا در آن زمان برای کمک به طرح ت. پ. آژاکس، هیچ عامل نظامی در ایران نداشت و سرهنگ بازنشسته، عباس فرزانگان (افسر سابق مخابرات) نیز پیش از آن در هیچ عملیات نظامی شرکت نکرده بود و در مورد وقایع پیش رو، هیچ چیز نمی دانست، (پيوست د، ص3)
- اینکه سرلشگر زاهدی، فاقد هرگونه طرح دقیق یا سازمان و نفرات نظامی بود و هیچ یک از افسران مذکور در طرح کودتا را نمی شناخت و لذا «نمی شد روی سرلشگر زاهدی حساب کرد» (پيوست د، ص3)
- اینکه سرلشگر زاهدی
تا ساعت 5/4 بعد از ظهر روز 28 مرداد، در یک خانه امـن، مخفی بوده، (بخش 8، ص69)



- اینکه برخلاف پیش بینی های طرح
– که شاه را کانون محوری عملیّات می دانست - در سراسر مذاکرات، شاه از همکاری با طرّاحان کودتا خودداری کرد بطوریکه «فشار بی امان بر شاه» ضرورت یافت؛
(بخش 5؛ پيوست ب، ص 2 ؛ بخش 10، ص 88)
- اینکه برخلاف پیش بینی های طرح، هیچ یک ازعلمای معروف مذهبی (بروجردی و کاشانی) به درخواست های طرّاحان کودتا، پاسخ مثبت ندادند (بخش 10 ، ص 91)
- اینکه بیشتر شرکت کنندگان در عملیّات، در لحظهء حسّاس، دچار تردید و بی تصمیمی بودند و سرانجام، بی احتیاطی یا خیانت یکی از افسران - به آسانی - باعث لو رفتن و شکست کودتا گردید (بخش 6 ، ص 1 ؛ بخش 7 ، ص 47)
- اینکه در آغاز عملیّات، معلوم شد که «همه چیز به اِشکال برخورد کرده است». (بخش 7 ، ص 44)
- اینکه با توجّه به قطع کامل روابط دیپلماتیک بین ایران و انگلیس، سازمان اطلاعاتی انگلیس (MI6) غیر از چهار- پنج تَن (برادران رشیدیان و دو خبرنگار روزنامهء اطلاعات: علی جلالی و فرّخ کیوانی) فاقد نفرات، امکانات و اطلاعات لازم در ایران بود،
- اینکه تعداد مأموران در مقرّ فرماندهی عملیات (نیکوزیا) فقط 2 مأمور و 2 ماشین نویس بودند که در نگاه اول، بسیار شگفت انگیز می نمود و ارتباط مرکز فرماندهی کودتا (نیکوزیا) با تهران، با تأخیرهای فراوان همراه بودT (بخش 10 ، ص 85)... همه و همه نشان می دهند که طرح سازمان سیا، بیشتر به یک طرح ساده لوحانه یا خیالپردازانه شبیه بود تا به یک طرح کودتا، و بهمین جهت، شکست آن – در 25 مرداد 32 – محتوم و مقدّر بود.
با این وجود، گزارش ویلبر دارای آگاهی ها و اطلاعاتی است که ما را با چگونگی جنبش خودبخودی مردم تهران در روز 28 مرداد 32 آشنا می کند. این آگاهی ها و اطلاعات اگر با دیگر گزارشات (خصوصاً با گزارشات هندرسون، سفیر آمریکا در ایران) تلفیق شوند، می توانند در ترسیم واقعی رویداد مهّمی که - به نادرستی - «کودتای 28 مرداد 32» نامیده شده، کمک نمایند.


سنـد سازمان سيـا:
افزايش فشار بر شاه برای قبول طرح کـودتـا





اسناد سرّی وزارت امور خارجهء آمریکا (در آرشیو ملّی آمریکا) نیز با ارائهء آگاهی های دقیقی از مخالفت شاه با کودتا و علاقهء وی به برکناری مصدّق از طریق مجلس، چگونگی شکست عملیّات 25 مرداد، ناامیدی مطلق عوامل سیا در تهران و تصمیم به توقّف عملیّات به اصطلاح «کودتا» را بازگو می کنند. این اسناد، خصوصاً علل اجتماعی و روانی جنبش خودبخودی مردم تهران در روز 28 مرداد 32 و «سقوط آسان و شگفت انگیز دولت مصدّق» را بخوبی نشان می دهند.(19)

ادامه دارد

[+]mirfetros.com

زیرنویس ها

11- نگاه کنید به: مصدّق و کودتا (مجموعهء مقالات)، صص 15، 16، 110-115، 293، 297 و ...
12- غلامرضا نجاتی، جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران، صص 317-321
13- اردشیر زاهدی، خاطرات، ص 269؛ رازهای ناگفته، ص 165
14- تاریخ معاصر ایران (فصلنامهء تخصّصی)، شمارهء 35، ص 68
15- http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html_[+]
16- The secret CIA History of the Iran coup, 1953: www.crytome.org/cia-iran/all.html or: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB28/index.html_[+]
17- بخش هائی از این گزارش در روزنامهء «اطلاعات سیاسی- اقتصادی»، شماره های 1 و 2، مهر و آبان 1379 و ماهنامهء «پیام امروز»، شمارهء 41، مهرماه 1379 انتشار یافت و سپس، حداقل سه ترجمه از متن کامل این گزارش منتشر گردید:
اسناد سازمان سیا دربارهء کودتای 28 مرداد و سرنگونی دکتر مصدّق، ترجمهء غلامرضا وطن دوست، با مقدمهء همایون کاتوزیان، مؤسسهء فرهنگی رسا، تهران، 1379؛ اسرار کودتا: اسناد سیا دربارهء سرنگونی دولت مصدّق، ترجمهء حمید احمدی، نشر نی، تهران، 1379؛ آمریکا و تحوّلات ایران: اسناد و مدارک آزاد شدهء دولت ایالات متحدهء آمریکا دربارهء جنبش ملّی شدن صنعت نفت، ترجمه سید صادق خرّازی، وزارت امور خارجه، تهران، 1380.
18- New York Times, May 29. 1997, p 19
19- U.S. National Archives Building, Washington, D. C
بسياری از اين اسناد و گزارش ها را در کتاب های: خواب آشفتهء نفت (محمد علی موحّـد) ؛ نظر از درون به نقش حزب تودهء ايران (بابک امير خسروی) ؛ خاطرات اردشير زاهدی؛ و اسناد سخن می گوينــد (شامل 508 سند رسمی بکلی سرّی و سرّی) ، در 2 جلــد، می توان يافت. در نقل اسناد و گزارش ها، ما به اين ترجمه ها نيز نظر داشته ايم هر چند که هميشه مقيّد به آنها نبوده ايم.